سفرنامه همفر و محمدبن عبدالوهاب: نقدي بر كتاب خاطرات همفر

از ظهور محمد بن عبدالوهاب در بيابان‌هاي دور افتاده نجد در شبه جزيره عربي، تنها دو قرن و اندي گذشته، اما تاثيرات و نتايج آراء وي كه در قالب فرقه وهابيت مطرح شد، دامنه بسيار گسترده‌اي داشته است. يكي از مشكلات محققين تاريخ اسلام در شناخت اين جنبش، فقدان منابع تاريخي دست اول و بي طرف است. دو دليل عمده را مي‌توان براي اين مساله مطرح كرد:

1- ضعف و فقدان يك سنت تاريخ‌نگاري غني بومي در منطقه نجد كه وقايع را پيش از تاثيرگذاري فكري وهابيان ثبت كرده باشند(همانند ايران، مصر يا شام)

2- بي اهميت بودن منطقه نجد، نزد مورخين مناطق همسايه همچون يمن، مصر، حجاز و … . به ديگر سخن نه حكمراني سرشناس، نه موقعيت استراتژيك حساس و نه حتي وجود زيارتگاه ويژه‌اي در اين منطقه، توجه هيچيك از مورخين همجوار را براي ثبت تحولات نجد جلب نكرده است. با اين تفاسير، ما با تاريخي از سرآغاز حركت وهابيت و افكار شخص ابن عبدالوهاب مواجهيم، كه يكسره محصول فكر و نظر مورخين وهابي ست.[1]

از اينرو پژوهشگران اين عرصه، دائماً به دنبال يافتن منابعي هستند كه عاري از تاثير وهابيان باشند و از وجهي بي‌طرفانه به شرح وقايع پرداخته باشند. در اين راستا بايد توجه داشت كه يكي از اصلي‌ترين ملزومات در هر پژوهش تاريخي، شناخت و بررسي ميزان صحت و سقم منابع آن پژوهش است. دير زماني ست كه كتابي به نام «خاطرات مستر همفر» درباب زمينه هاي شكل گيري آراء محمد بن عبدالوهاب در محافل مطرح است و واكنش هاي متفاوتي را برانگيخته است. چرا كه اطلاعات مندرج در اين كتاب تا بدانجا جزئي نگر و مسلط بر همه جوانب ديده مي شوند،كه به سختي مي توان اين حجم وسيع از جزئيات دقيق را نفي كرد. اما مشكل اينجاست كه تقريبا هيچيك از اين حجم وسيع اين اطلاعات را نمي توان توسط منابع ديگر تاييد كرد.

چنانكه پيش از اين اشاره كرديم، دست خالي پژوهشگران تاريخ وهابيت درباره سرچشمه‌هاي شكل‌گيري عقايد ابن عبدالوهاب باعث شده تا نتوانند به آساني درباره اطلاعات گسترده اين كتاب اظهار نظر كنند. ما در اين مقاله برآنيم تا ضمن ارائه گزارشي از تاريخي كه اين كتاب پرهياهو در ميان مسلمين و اروپائيان برانگيخته، به تحليل و نقد درون‌متني آن بپردازيم و بر مبناي شواهد و يافته‌هاي پژوهشي ديگر به ميزان صحت و سقم مطالب آن دست يابيم.